DETOKS MU? SAĞLIK MI? SAĞLIKLI DETOKS MU?

Dyt. Bilal Emre

Son yıllarda popülerliğini koruyan ve gün geçtikçe artıran konulardan birisi detoks ( ya da detox) uygulamaları. Herhangi bir televizyon programı veya internet sitesinde denk gelmeniz çok olası olan bu konuyu, bir tanıdığınızdan duymuş olmanız ya da zaten bir şekilde denemiş olmanız oldukça muhtemel. Peki, gerçekte detoks nedir? Kilo vermek için detoks kullanılır mı? Herhangi bir detoks programı uygulamak sağlığımız açısından bir tehdit oluşturur mu? Tüm bu soruların yanıtlarını bu yazımızda kısaca ele almaya çalışacağız.

DETOKS NEDİR?

Detoksifikasyon kelimesi Türk Dil Kurumu Bilim ve Sanat Terimleri Sözlüğü’nde yer almaktadır. Kelime Yunanca ‘Toxikon(zehir)’ ve Latince ‘de(uzakta)’ kelimelerinin birleşiminden oluşmakta olup, biyoloji, tıp ve veteriner hekimliği terimleri sözlüklerinde geçerken, Türkçeye ağusuzlaştırma, biyoetkinsizleştirme ve arınma olarak çevrilmektedir.  Biyokimyasal olarak bir tanım yapmak istersek, metabolizmaya sahip canlılarda, toksinlerin (zehirli madde) daha az toksik veya daha kolay dışarı atılabilir maddelere dönüştürüldüğü metabolik süreç olarak detoksifikasyon terimini tanımlayabiliriz. Öyleyse bu, metabolizması olan canlılar olarak bizim vücutlarımızda hali hazırda yapılan ve devam eden bir süreçtir.

Vücudumuz atık ya da zehirli maddeleri, dokularımızdan uzaklaştıracak özelleşmiş organlara ve sistemlere sahiptir. Örneğin, sağlıklı bir vücut bu süreci gerçekleştirmek için deriye, karaciğere ve böbreklere sahiptir. Hatta siz uyurken ya da uyanıkken, susarken ya da konuşurken bile içinizdeki zehri boşaltabilen bir akciğere sahiptir. Öyleyse gerçekte, sağlıklı bir insanda doğumundan ölümüne kadar, üst düzey bir performansla mükemmel çalışan bir sistemi daha iyi çalıştırabilecek bir şey var mıdır? Gerçekten sağlıklı olduğunuz sürece, elbette hayır. Bizim yapmamız gereken, sağlıklı yaşayarak, olağanüstü sistemimizi dengede tutmak ve üst düzey performansını korumaya yardımcı olmaktır.

VÜCUDUMUZUN DETOKSİFİKASYONA İHTİYACI VAR MI?

İnsanoğlu için, gerekli ölçünün sınırları dışında alınmış her şey tehlikeli ve toksik (zehirli) olabilme potansiyeli taşımaktadır. Bu durumda, ‘Vücudumuzda zararlı ve/veya yabancı maddeler birikebilir mi?’ sorusunun yanıtı ‘kesinlikle birikebilir’ olmalıdır. Vücudumuz, toksinler ve diğer toksikantları, özellikle cıva gibi ağır metalleri ve kalıcı organik kirleticiler (KOK) gibi lipo-çözünür kimyasalları biriktirebilir. Bu kimyasal maddelerin organizmalarda biriktirilmesi işlemine ‘biyoakümülasyon’ adı verilir. Bu maddeler kimi zaman zehirlenme durumlarında (balık kaynaklı histamin ya da cıva birikimine bağlı zehirlenme gibi), kimi zaman bir hastalık durumunda ve kimi zaman da kimyasal alımına bağlı (teofilin ya da siklosporin gibi) akut zehirlenmelerde kendini gösterebilir.

Vücudumuzda zehirli ya da zararlı maddelerin birikimi söz konusu olduğunda, bu maddelerin belirli yollarla vücuttan uzaklaştırılması ya da etkilerinin azaltılması gerekmektedir ki zaten organlarımız sürekli olarak toksik maddeleri vücudumuzdan uzaklaştırmaktadır. Eğer detoksifikasyonu, toksik olabilen maddelerin etkilerinin azaltılması veya metabolizmadan uzaklaştırılması şeklinde tanımlıyorsak, detoksifikasyonun tıbbi kullanımına örnekler verebiliriz. Örneğin, akut zehirlenme durumlarında, yutulan kimyasalların bağırsaklarınızdan emilip kan dolaşımına katılmasını önlemek için 6 saat içinde belirli aralıkla ile 25-100 gr aralığında aktif kömür yutulması standart tıbbi detoksifikasyona örnek olarak verilebilir. Peki, her ihtimale karşı ilerleyen günlerde kömür yutmaya devam edebilir misiniz? Kesinlikler hayır. Tüm bunlar size tedavi protokolleri ile bir uzman gözetiminde yapılabilir. Ya da KOAH hastalarının tıbbi beslenme tedavisi yapılırken, her 1 gr karbonhidrat alımı, 1 mol CO2 salınımına sebep olduğu için, karbonhidrat tüketiminin (uzmanların gözetimi ve takibinde) belirli oranlarda azaltılarak beslenme programının düzenlenmesi, toksik maddenin miktarını azaltmak açısından detoksifikasyon olarak değerlendirilebilir. Bununla ilgili daha pek çok örnek verilebilir.

Kısaca detoksifikasyon, vücudumuzun sürekli olarak yapmaya devam ettiği ve gerekli durumlarda, hedef toksin, organ ve doz belirlendiğinde, dış müdahale ile de yapılabilen bir işlemdir. Yazımızın sonunda üç maddeyle, ‘detoks nasıl doğru yapılır?’ sorusunun cevabını özetleyeceğiz.

5 MADDEYLE TİCARİ DETOKS UYGULAMALARI

  • 2009 yılında yapılan bir çalışmada, incelenen 15 detoks takviyesi şirketi, ürünlerinin güvenilirliğini kanıtlayamadı. Hatta hedef toksinleri isimlendiremedi ve detoks kelimesini dahi tanımlayamadı.
  • 2011 de yapılan bir çalışmaya göre, Naturepath’ların (Doğal Tıp Yanlıları) %92’si çevresel toksik maruziyete karşı detoksifikasyon tedavileri öneriyordu ve bu tedaviler genel olarak organik gıdaları daha fazla tüketmek, daha fazla sebze ve meyve tüketirken bunları vitamin, mineral ve lifle desteklemek ve çevresel toksik maruziyeti en aza indirmekten oluşuyordu. Ancak ticari detoks uygulamaları üzerine yapılan çalışmalar halen çok azdır ve 2015 yılında yapılan bir incelemeye göre, yapılan çalışmalar da, küçük örneklem, örneklem yanlılığı, kontrol gurubu eksikliği, nitel değerlendirmelerin fazlalığı gibi sebeplerden dolayı ikna edici değildir.
  • Birçok ticari detoks programı, çoğu konuda şeffaf olmamakla birlikte, neredeyse hiçbiri, güvenilirlikleri ya da etkin olup olmadıkları açısından test edilmemiştir. Günümüzde pek çok sağlık kuruluşu, detoks programlarının toksinleri uzaklaştırdığı ya da sağlığı iyileştirdiğine dair ikna edici kanıtlar bulunmadığını ve detoks uygulamalarında kullanılan bazı ürün ve prosedürlerin insan sağlığına zararlı olabileceği konusunda uyarılarda bulunmaktadırlar. Bir çeşit yeşil smoothie detoksundan kaynaklı böbrek hasarı ve yine bir çeşit detoks çayından kaynaklı karaciğer yetmezliği ile ilgili vaka raporları bunlara örnek olarak gösterilebilir.
  • 2015’de yapılan randomize kontrollü bir çalışmada, orta yaşlı kadınlar üç guruba ayrılmışlardır. Kontrol gurubu her zamanki gibi yemeye devam ederken, diğer iki gurup günlük 400 kalori ile beslenmişlerdir. 7 gün süren bu uygulama sonunda, hem plasebo hem de detoks gurubunun (limon suyu ve neera şurubu ile beslenen) kilo verdiği ve guruplar arasında fark olmaksızın sağlıkla ilgili değişimlerin gözlendiği belirtilmiştir. Kısaca değişimlerin sebebinin, limon ve neera şurubu birleşimi değil, kalori kısıtlaması olduğu gözlenmiştir. Bu sebeple detoksun kısa vadeli faydaları, özel detoksifikasyon etkilerine değil, çoğunlukla kalori kısıtlamasına ve plasebo etkilerine bağlanmıştır.
  • Bir detoks programı kısa vadede hızlı kilo vermek açısından cezp edici görünebilir. Ancak kaybedilen kiloların çoğu, normal yeme alışkanlıkları devam ettiğinde hızlıca geri alınan glikojen ve sudur. Genelde kalori alımınızı keserseniz, muhtemelen karbonhidrat alımını da azaltırsınız. Bu durumda vücudumuz kan şekerimizi dengelemek ve hızlı bir şekilde enerji üretebilmek için karaciğer ve kaslarımızdaki glikojen depolarımızı yıkmaktadır. Bu yıkım sonucunda sadece glikojen kaybetmekle kalmaz aynı zamanda onu depolamamızı sağlayan suyu da kaybederiz (1 gram glikojen depolayabilmek için 3 gram suya ihtiyaç vardır). Ortalama bir insanda depolanan glikojen 350-700 gram arasında olup, su ile birlikte ağırlık 2,5 kg seviyesine ulaşmaktadır. Bu nedenle birkaç gün içerisinde sadece glikojen depolarınızı tüketerek bile birkaç kilo kaybedebilirsiniz.

SAĞLIKLI BİR DETOKS MÜMKÜN MÜ?

  1. Bilinen toksik maddelere maruziyetinizi azaltın

Her zaman nerede yaşayacağınızı seçemeyebilirsiniz ancak uygun bir klima ya da havalandırma ile evinizdeki kirlilik birikimini azaltabilirsiniz. Havadaki duman gibi toksik kirleticilere maruz kalma durumunuzu azaltmak, toksik maddelerden kaçınmak açısından bir detokstur. Ayrıca tükettiğiniz gıdaları uygun bir şekilde yıkayarak, soyarak, pişirerek daha az pestisit içerdiğini bildiğiniz ya da gördüğünüz organik sebze ve meyveleri tüketerek vücudunuzda daha az toksik kimyasalın birikmesi için ona yardımcı olabilirsiniz.

  • Organlarınıza yardımcı olun

Yazı boyunca birçok kez bahsettiğimiz gibi, organlarımız hali hazırda, sürekli bir biçimde detoksifikasyon işlemine devam etmektedir. Detoks sürecine dışarıdan da katkı sağlanabilir. Mevcut kanıtlar bitkisel gıdalardaki bazı bileşiklerin, karaciğerin detoksifikasyon sürecini ve antioksidan aktivitesini artırabileceğini söylemektedir (Elbette yeterli ve dengeli bir besleme ile birlikte). Örneğin brokoli ve diğer turpgillerde bulunan ‘sulforaphane’ (sülforafan) etken maddesinin insanlarda ve farelerde bu durumu gerçekleştirdiği gösterilmiştir.

  • Vücudunuzun toksikleri uzaklaştırma yeteneğini artırın ve bilime güvenin

Özellikle çözünür lif (posa) doğrudan (bağırsaktaki toksinleri bağlayarak) ve dolaylı olarak (sindirim sistemindeki bakterileri besleyip bunun sonucunda özellikle karaciğer ve böbrek üzerinde etkili olan metabolitlerin oluşumunu sağlayarak) detoksifikasyonu artırabilir. Sağlıklı yetişkin bir bireyin günlük posa alımı en az 25 gram olmalıdır. Siz de lif alımınıza dikkat ederek organlarınıza yardımcı olabilirsiniz. Bunun yanı sıra, derimiz de terleme yoluyla toksik maddelerin atılımını sağladığından, düzenli bir egzersiz ya da hareketli bir yaşama sahip olarak detoksifikasyon sürecine yardımcı olabilirsiniz.

Sonuç olarak, unutmamamız gerekir ki mucize bir besin yoktur. Su sağlığımız için çok faydalı ve gereklidir ancak aşırı su tüketimi vücudumuzun elektrolit dengesini bozabilir. A ve D vitaminlerinin gereğinden fazla alımı toksik etkiler oluşturabilir. Bunlar ve bunlar gibi daha onlarca örnek vücudumuzun bir denge üzerine kurulduğunu gösterir ve bizim yapmamız gereken her koşulda ilk olarak dengeyi korumaktır. Dengenizi bozması muhtemel, ya da bilimsellikten uzak, kısa zamanda hızlı çözümler vadeden her türlü öneri ya da işlemden uzak durmalısınız. Unutmayın; ölçüyü korursanız, o da sizi korur.

Not: Yazıda yer alan araştırmaların kaynakları aşağıda mevcuttur. Burada belirtilen herhangi bir beslenme tavsiyesi, sağlıklı bireyler için olup, bireylerin özelliklerine ve hastalık durumlarına göre değişkenlik gösterebilir.

Kaynaklar:

http://file.atuder.org.tr/_atuder.org/fileUpload/V3ZhrdMTr59H.pdf
https://academic.oup.com/ajcn/article-abstract/56/1/292S/4715743?redirectedFrom=fulltext
https://jamanetwork.com/journals/jamainternalmedicine/article-abstract/606878
https://link.springer.com/article/10.1007/s00421-015-3175-z
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1007/BF01797915?sid=nlm%3Apubmed
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/jhn.12286
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.1745-4557.2004.tb00647.x
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/6761032/
https://senseaboutscience.org/wp-content/uploads/2017/01/Detox-Dossier.pdf
https://sozluk.gov.tr/
https://tr.wikipedia.org/wiki/Naturopati
https://www.atsdr.cdc.gov/risk/prhs/glossary.html
https://www.cambridge.org/core/journals/british-journal-of-nutrition/article/higher-antioxidant-and-lower-cadmium-concentrations-and-lower-incidence-of-pesticide-residues-in-organically-grown-crops-a-systematic-literature-review-and-metaanalyses/33F09637EAE6C4ED119E0C4BFFE2D5B1
https://www.epa.gov/pesticide-tolerances
https://www.hindawi.com/journals/grp/2016/2862173/
https://www.hindawi.com/journals/jnme/2015/760689/
https://www.jlr.org/content/54/9/2325.long
https://www.jstage.jst.go.jp/article/jts/37/1/37_1_123/_article
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3312275/
https://www.nccih.nih.gov/health/detoxes-and-cleanses-what-you-need-to-know
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0271531715000676?via%3Dihub
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S027869150900492X?via%3Dihub
https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/19390211.2018.1472713
https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/19440049.2014.942708
https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.3109/00365517309084354
https://www.wjgnet.com/1007-9327/full/v23/i23/4146.htm

You may also like...

2 Responses

  1. Cemal Baki Ünal dedi ki:

    Sağlık açısından önemli bir konu çok güzel bir şekilde aydınlatılmış, çok güzel bir yazı olmuş emeğinize sağlık.

  2. Sabri dedi ki:

    Cok faydalı elinize saglık

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir